بلاکچین در کشاورزی؛ راهکاری نوین برای شفافیت و امنیت در زنجیره تأمین
در دنیای امروز، زنجیره تأمین کشاورزی یکی از مهم‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین زنجیره‌های تأمین به‌شمار می‌رود. از زمانی که بذر کاشته می‌شود تا لحظه‌ای که محصول به دست مصرف‌کننده می‌رسد، فرآیندهای مختلفی مانند کاشت، برداشت، بسته‌بندی، انبارداری، حمل‌ونقل و توزیع روی محصول اتفاق می‌افتد. هر یک از این مراحل، داده‌ها و اطلاعات متعددی را تولید می‌کند؛ داده‌هایی که می‌توانند درباره کیفیت، اصالت، زمان و مکان برداشت و حتی شرایط نگهداری محصولات اطلاعات مهمی به دست دهند. چالش اصلی اینجاست که معمولاً این داده‌ها در سیستم‌هایی سنتی ثبت می‌شوند و اغلب به صورت پراکنده و غیرمتمرکز هستند؛ به همین دلیل، ردیابی و بررسی صحت آن‌ها سخت و گاهی غیرممکن است.
از سوی دیگر، اعتماد مصرف‌کنندگان به کیفیت و اصالت محصولات کشاورزی روز به روز حیاتی‌تر می‌شود. نگرانی درباره تقلب در محصولات، عدم آگاهی از مبدأ آن‌ها، رعایت نشدن استانداردهای بهداشتی و مسائلی نظیر ضایعات غذایی، نیاز به راهکارهایی شفاف و امن را دوچندان کرده است. در چنین شرایطی، فناوری بلاکچین (Blockchain) به‌عنوان ابزاری توانمند مطرح می‌شود. این فناوری می‌تواند با ایجاد بستری توزیع‌شده و غیرقابل تغییر، راهکاری عملی برای رفع چالش‌های زنجیره تأمین کشاورزی ارائه دهد.
بلاکچین چیست و چگونه کار می‌کند؟
بلاکچین یک دفتر کل دیجیتال و توزیع شده است که اطلاعات را در قالب بلوک‌های به هم پیوسته ذخیره می‌کند. هر بلوک شامل مجموعه‌ای از تراکنش‌ها یا داده‌هاست که با استفاده از روش‌های رمزنگاری امنیت آن‌ها تضمین می‌شود. پس از ثبت یک بلوک، امکان تغییر یا حذف داده‌های آن بدون اطلاع و تأیید سایر اعضای شبکه وجود ندارد. در واقع، اگر کسی بخواهد حتی یک کاراکتر از اطلاعات ثبت‌شده در یک بلوک را تغییر دهد، باید بلوک‌های بعدی نیز تغییر کنند و چون این تغییرات در هر گره (Node) از شبکه نیاز به تأیید دارند، احتمال دستکاری به‌شدت پایین می‌آید.
ویژگی منحصر به فرد بلاکچین، غیرمتمرکز بودن آن است. برخلاف سیستم‌های سنتی که معمولاً اطلاعات در یک سرور یا دیتابیس متمرکز ذخیره می‌شوند، در بلاکچین، همه شرکت‌کنندگان بخشی از قدرت شبکه را در اختیار دارند و به نوعی نسخه‌ای از دفتر کل در میان آن‌ها پخش می‌شود. این ساختار غیرمتمرکز باعث می‌شود اعتماد و امنیت به شکل چشمگیری افزایش یابد؛ چراکه هک کردن یا دستکاری در یک دفتر کل توزیع‌شده، بسیار دشوارتر از یک دیتابیس متمرکز است.
در ارتباط با کشاورزی، این بدین معناست که داده‌های مربوط به کاشت، برداشت، حمل و نقل و حتی شرایط نگهداری محصولات می‌توانند در بلاکچین ثبت شوند و همه اعضای زنجیره تأمین (از کشاورزان و توزیع‌کنندگان گرفته تا خرده‌فروشان و حتی مصرف‌کنندگان نهایی) از این داده‌ها مطلع شوند. این شفافیت موجب می‌شود تا اعتماد میان طرف‌های مختلف بیشتر شده و احتمال بروز تقلب یا خطا به حداقل برسد.
مشکلات فعلی زنجیره تأمین کشاورزی
- عدم شفافیت در مبدأ و مسیر محصولات:
در سیستم‌های سنتی، مسیر حرکت محصول از مزرعه تا سفره مصرف‌کننده، اغلب به خوبی مستندسازی نمی‌شود. داده‌ها ممکن است در دفاتر کاغذی یا سیستم‌های نرم‌افزاری مجزا ثبت شوند که به راحتی نمی‌توان آن‌ها را به هم مرتبط کرد. در نتیجه، اگر مشکلی در کیفیت محصول شناسایی شود، ردیابی سریع و دقیق مبدأ آن دشوار خواهد بود. - تقلب در کیفیت و اصالت محصولات:
برخی محصولات کشاورزی (مانند محصولات ارگانیک، گواهی‌شده و یا دارای برندهای خاص) ارزش بالاتری در بازار دارند. در نبود یک سیستم شفاف و قابل اطمینان، سودجویان می‌توانند به‌راحتی تقلب کنند و محصولات غیراستاندارد یا تولیدشده با روش‌های نامطلوب را به‌جای محصولات اصل و گواهی‌شده بفروشند. این موضوع در نهایت باعث سلب اعتماد مصرف‌کنندگان می‌شود. - مشکلات مرتبط با ضایعات غذایی:
طبق آمارهای سازمان فائو (FAO)، سالانه مقدار زیادی از محصولات کشاورزی، پیش از رسیدن به دست مصرف‌کننده، از بین می‌روند. مدیریت نادرست موجودی، رعایت نشدن شرایط نگهداری، و نظارت ناکافی بر تاریخ انقضا، همگی در افزایش ضایعات غذایی نقش دارند. عدم وجود اطلاعات لحظه‌ای و دقیق، باعث می‌شود توزیع‌کنندگان نتوانند به موقع برای عرضه یا نگهداری صحیح محصولات تصمیم بگیرند. - ناتوانی کشاورزان کوچک در ورود به بازارهای بزرگ:
بسیاری از کشاورزان خرد، امکانات و زیرساخت‌های لازم برای ارائه گزارش‌های شفاف درباره فرایند تولید را ندارند. نبود این داده‌ها، مانع دسترسی آن‌ها به بازارهای گسترده و خریدارانی می‌شود که به دنبال محصولات باکیفیت و گواهی‌شده هستند. در نتیجه، ارزش واقعی محصولات کشاورزان کوچک در زنجیره تأمین به چشم نمی‌آید و آن‌ها متضرر می‌شوند.
کاربردهای بلاکچین در زنجیره تأمین کشاورزی
- ردیابی محصولات از مزرعه تا مصرف‌کننده:
با ذخیره اطلاعات در بلاکچین، از همان مرحله کاشت بذر، داده‌های مرتبط با نوع بذر، زمان کاشت، کود و سموم استفاده شده و شرایط خاک به‌صورت شفاف ثبت می‌شود. این اطلاعات در زمان برداشت تکمیل و در مراحل بعدی (بسته بندی، حمل و نقل و انبارداری) نیز به روز می‌شوند. سرانجام در فروشگاه یا هنگام تحویل به مصرف‌کننده، کل این فرایند به‌صورت زنجیروار قابل مشاهده است. - اطمینان از اصالت و کیفیت:
برای محصولات ارگانیک یا گواهی‌شده، می‌توان مستندات آزمایشگاهی و تأییدیه‌های لازم را در هر مرحله از زنجیره تأمین به بلاکچین اضافه کرد. به این ترتیب، مصرف‌کننده نهایی می‌تواند با اسکن یک کد یا استفاده از اپلیکیشن مربوطه، تمام اطلاعات کیفی محصول را ببیند. این امر هم به تقویت برند شرکت‌ها کمک می‌کند و هم اطمینان مصرف‌کنندگان را افزایش می‌دهد. - کاهش ضایعات غذایی:
وقتی در هر لحظه، موجودی و شرایط نگهداری محصولات به شکل شفاف در شبکه ثبت شود، توزیع‌کنندگان و خرده‌فروشان می‌توانند تصمیم‌گیری بهتری در مورد حمل و نقل سریع‌تر کالاهای در حال انقضا داشته باشند. به‌عنوان مثال، اگر بدانند محموله‌ای از گوجه‌فرنگی طی دو روز آینده باید مصرف شود، می‌توانند آن را با اولویت بالاتری در مراکز مصرف توزیع کنند. این شفافیت و زمان‌بندی صحیح، نقش مؤثری در جلوگیری از خرابی محصولات و کاهش ضایعات خواهد داشت. - افزایش اعتماد و تعامل در زنجیره تأمین:
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های فعالان صنعت کشاورزی، کمبود اعتماد میان کشاورزان، توزیع‌کنندگان، خرده‌فروشان و مصرف‌کنندگان است. کشاورزان نگران پرداخت نشدن به‌موقع هزینه محصولات هستند و توزیع‌کنندگان به کیفیت و تاریخ انقضای محصولات اطمینان کافی ندارند. استفاده از بلاکچین و ثبت همه تراکنش‌ها در یک دفتر کل توزیع‌شده، مانع از بروز اختلافات شده و به ارتقای سطح همکاری و تعامل میان تمام اعضا می‌انجامد. - کمک به کشاورزان خرد:
پلتفرم‌های مبتنی بر بلاکچین می‌توانند برای کشاورزان کوچک امکاناتی فراهم کنند تا اطلاعات مربوط به فرایند تولید خود را به‌شکل استاندارد ثبت نمایند. در این صورت، محصولات آن‌ها در سطح بین‌المللی قابل رقابت خواهد بود و خریداران با اطمینان بیشتری به سوی آن‌ها جذب می‌شوند. از این طریق، سودآوری کشاورزان خرد نیز افزایش می‌یابد و از لحاظ اقتصادی شرایط بهتری پیدا می‌کنند.
نمونه‌های واقعی از کاربرد بلاکچین در کشاورزی
- IBM Food Trust:
این پلتفرم یکی از معروف‌ترین موارد استفاده از بلاکچین در صنعت غذاست. IBM Food Trust با همکاری شرکت‌های بزرگ مواد غذایی همچون والمارت (Walmart) راه‌اندازی شده است تا با ثبت اطلاعات محصولات کشاورزی و غذایی بر روی بلاکچین، ردیابی سریع‌تر و شفاف‌تر را امکان‌پذیر کند. در یکی از مثال‌های واقعی، اگر پیش از استفاده از این پلتفرم، تشخیص منبع آلودگی در یک محصول چند روز طول می‌کشید، با کمک IBM Food Trust می‌توان این کار را در عرض چند ثانیه انجام داد. - استارتاپ‌های شفافیت زنجیره تأمین:
در بسیاری از کشورها، استارتاپ‌هایی شکل گرفته‌اند که مأموریت آن‌ها ایجاد شفافیت در زنجیره تأمین محصولات کشاورزی است. برخی از این استارتاپ‌ها با استفاده از بلاکچین، سوابق لحظه‌ای و قابل اعتمادی ارائه می‌دهند که مشتریان می‌توانند پیش از خرید، به آن دسترسی داشته باشند و از کیفیت و مبدأ محصول اطمینان حاصل کنند. - پروژه‌های منطقه‌ای برای اصالت محصولات ارگانیک:
در کشورهایی که تمرکز بر تولید ارگانیک بالا است (نظیر برخی کشورهای اروپایی)، سازمان‌های نظارتی با استفاده از بلاکچین، فرایند صدور گواهی محصولات ارگانیک را شفاف‌تر کرده‌اند. کشاورزانی که در این سیستم ثبت‌نام می‌کنند، باید تمامی فرایندهای تولید را در پلتفرم بلاکچین ثبت نمایند تا تأییدیه ارگانیک دریافت کنند. این امر باعث تقویت اعتماد خریداران و در نتیجه فروش بهتر محصولات شده است.
مزایای بلاکچین برای کشاورزی
- شفافیت در تمام مراحل زنجیره تأمین:
به لطف ساختار توزیع‌شده و رمزنگاری داده‌ها، تمامی اطلاعات مربوط به محصول – از بذر تا زمانی که در سبد خرید مشتری قرار می‌گیرد – به شکلی قابل تأیید و بدون امکان تغییر ثبت می‌شود. - امنیت داده‌ها و جلوگیری از دستکاری اطلاعات:
در بلاکچین، هرگونه تلاش برای تغییر یک بلوک از داده‌ها، نیازمند تغییر در بلوک‌های بعدی و تأیید این تغییر توسط اکثریت اعضای شبکه است؛ رویکردی که دستکاری داده‌ها را تقریباً غیرممکن می‌کند. - افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های مدیریتی:
خودکارسازی برخی از مراحل ثبت و تأیید اطلاعات، موجب می‌شود هزینه‌های اداری و زمانیِ هماهنگی میان اعضای مختلف زنجیره تأمین کاهش یابد. به‌علاوه، شناسایی سریع مشکلات یا آلودگی‌ها باعث صرفه‌جویی در منابع خواهد شد. - دسترسی به بازارهای بهتر برای کشاورزان خرد:
بسیاری از خریداران عمده و فروشگاه‌های زنجیره‌ای بزرگ، ترجیح می‌دهند با تأمین‌کنندگانی همکاری کنند که بتوانند کیفیت و اصالت محصول را تضمین کنند. بلاکچین این فرصت را برای کشاورزان خرد فراهم می‌سازد تا به این بازارها دسترسی پیدا کنند و محصول خود را با قیمت عادلانه‌تری بفروشند.
چالش‌ها و محدودیت‌ها
با وجود مزایای فراوان، به کارگیری بلاکچین در کشاورزی همچنان با موانع و چالش‌هایی رو به روست:
- هزینه‌های پیاده‌سازی بالا:
راه‌اندازی زیرساخت بلاکچین، تهیه و نگهداری سخت‌افزارهای مرتبط و آموزش کاربران، همگی هزینه‌بر است. برای کشاورزان خرد که حاشیه سود کمی دارند، این هزینه‌ها می‌تواند چالش برانگیز باشد. - پیچیدگی فنی و نیاز به آموزش:
فناوری بلاکچین نسبتاً جدید است و بسیاری از کشاورزان آشنایی کافی با آن ندارند. برای موفقیت در پیاده‌سازی این فناوری، لازم است آموزش‌های مناسب ارائه شود و پشتیبانی فنی در اختیار کاربران باشد. - چالش‌های قانونی و تنظیم مقررات:
قوانین مرتبط با کشاورزی، مواد غذایی و حتی فناوری در بسیاری از کشورها، هنوز با سرعت تحولات فناوری مطابقت پیدا نکرده‌اند. این موضوع می‌تواند باعث شود که استارتاپ‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه بلاکچین، با موانع قانونی مواجه شوند یا در صدور مجوزهای لازم به مشکل بخورند. - مقیاس‌پذیری شبکه:
هرچه داده‌های بیشتری در بلاکچین ثبت شود، شبکه نیازمند ظرفیت بالاتری برای پردازش خواهد بود. برخی از بلاکچین‌های عمومی در حال حاضر سرعت یا ظرفیت لازم برای ثبت حجم بالایی از تراکنش‌ها را ندارند. هرچند راهکارهایی مانند شبکه‌های لایه دوم یا بلاکچین‌های خصوصی می‌توانند این مشکل را کاهش دهند، اما همچنان نیاز به سرمایه‌گذاری و تحقیقات بیشتر در این زمینه احساس می‌شود.
آینده بلاکچین در کشاورزی
با رواج کشاورزی هوشمند (Smart Farming) که در آن از اینترنت اشیا، هوش مصنوعی و داده‌های بزرگ استفاده می‌شود، بلاکچین می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در شکل‌دهی زنجیره تأمین آینده داشته باشد. سنسورها و دستگاه‌های هوشمند می‌توانند به‌صورت خودکار اطلاعات مربوط به رشد گیاهان، رطوبت خاک، وضعیت دما و میزان کود مصرفی را در بلاکچین ثبت کنند. به این ترتیب، تقریباً هیچ مرحله‌ای بدون ثبت باقی نمی‌ماند و مصرف‌کنندگان می‌توانند با حداکثر اطمینان، محصولات مورد نظر خود را انتخاب کنند.
همچنین، مقوله امنیت غذایی در سطح جهانی از اهمیت بالایی برخوردار است. با افزایش جمعیت جهان و محدود بودن منابع آب و خاک، به‌حداقل رساندن ضایعات، بهبود فرآیند تولید و توزیع عادلانه غذا از اولویت‌های حیاتی بشر محسوب می‌شود. بلاکچین می‌تواند با ایجاد شفافیت در نحوه توزیع و مصرف، تا حد زیادی به بهبود امنیت غذایی کمک کند.
از سوی دیگر، با رشد روزافزون تجارت الکترونیک و خرید اینترنتی مواد غذایی، نقش بلاکچین در اعتمادسازی بین خریدار و فروشنده پررنگ‌تر خواهد شد. خریداران آنلاین اغلب فرصتی برای مشاهده و ارزیابی واقعی محصول ندارند و اینجا، اطلاعات شفاف در بلاکچین می‌تواند جای خالی اعتماد فیزیکی را پر کند.
بلاکچین می‌تواند به‌عنوان تحولی اساسی در زنجیره تأمین کشاورزی عمل کند و مشکلاتی را که سال‌ها گریبان‌گیر این صنعت بوده‌اند، نظیر عدم شفافیت، تقلب در کیفیت و اصالت و ضایعات بالای مواد غذایی، تا حد قابل‌توجهی کاهش دهد. با استفاده از سیستم‌های مبتنی بر بلاکچین، همه اعضای زنجیره تأمین، از کشاورز تا مصرف‌کننده، در بستری امن و شفاف تعامل خواهند داشت و داده‌هایی قابل اطمینان و غیرقابل تغییر را به اشتراک می‌گذارند.
هرچند هزینه‌های پیاده‌سازی و مقیاس‌پذیری این فناوری ممکن است در کوتاه‌مدت چالش ایجاد کند، اما با رشد سریع بازارهای دیجیتال و گسترش فناوری‌های مکمل، به نظر می‌رسد در آینده نزدیک، بلاکچین بخش جدایی‌ناپذیری از کشاورزی هوشمند و دیجیتال خواهد بود. کشاورزان خرد با پیاده‌سازی این فناوری، قدرت بیشتری برای رقابت در بازار پیدا می‌کنند، توزیع‌کنندگان و فروشندگان از کیفیت محصولات اطمینان می‌یابند و در نهایت مصرف‌کنندگان هم با آرامش خاطر بیشتری خرید می‌کنند.
این تحولات نه‌تنها به افزایش رفاه و اعتماد در زنجیره تأمین غذا کمک می‌کند، بلکه در مسیر تحقق اهداف کلان‌تر چون پایداری محیط زیست، امنیت غذایی و کاهش ضایعات نیز نقشی کلیدی بر عهده خواهد داشت.
با در نظر گرفتن تمام این موارد، می‌توان نتیجه گرفت که آینده کشاورزی در گرو پذیرش و توسعه فناوری‌هایی همچون بلاکچین خواهد بود. هرچند راه رسیدن به یک سیستم تمام‌وکمال مبتنی بر بلاکچین ممکن است طولانی و پرچالش باشد، اما با توجه به سرعت نوآوری‌ها در دنیای فناوری، ورود به عصر کشاورزی شفاف و مبتنی بر داده نزدیک‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کنیم.
فرصت سرمایه‌گذاری در آینده کشاورزی هوشمند!
اگر شما یک استارتاپ نوآور در حوزه بلاکچین و کشاورزی هستید و به دنبال جذب سرمایه برای توسعه ایده‌های خود می‌باشید، اکنون بهترین زمان برای اقدام است! ما در Pasargad CVC به دنبال حمایت از شرکت‌هایی هستیم که با راهکارهای فناوری محور، آینده کشاورزی را متحول می‌کنند.
درخواست جذب سرمایه خود را ثبت کنید و گامی مؤثر در مسیر رشد کسب‌وکارتان بردارید.
همین حالا درخواست سرمایه‌گذاری دهید!
